Τ΄ Ά γ ρ α φ α
του Νίκου Ζυγογιάννη
..."Λένε οι παλιοί ότι, όταν ο Θεός έφτιαχνε τον κόσμο, πήρε μια χούφτα από χώμα και το πέρασε σε σήτα. Το εύφορο πέρασε από αυτήν και έγιναν οι κάμποι, οι πέτρες και τα χοντράδια έπεσαν στη γη και γεννήθηκαν τα Άγραφα."...
●●●
Τα Άγραφα είναι μια γεωγραφική και ιστορική περιοχή της Κεντρικής Ελλάδας, προέκταση της νότιας Πίνδου, περιοχής που ξεκινάει από τη Βόρεια Ήπειρο και τελειώνει στα βουνά του Βάλτου, τον Τυμφρηστό και την Όθρη. Έχει έκταση 2.608τ.χ.: δάση 1.119.070τ.χ., δασικές βοσκές 565.050τ.χ., αγρούς 316.100τ.χ. και άλλες εκτάσεις (αλπικά κ.λ.) 607.780τ.χ. και οι κάτοικοί της είναι διασκορπισμένοι σε 126 χωριά, που τα περισσότερα δεν είναι συγκεντρωμένοι οικισμοί αλλά διάσπαρτα σπίτια και καλύβες. Από βορρά προς νότο είναι 60χλμ. (σε ευθεία, δίχως τους κυματισμούς του εδάφους) και από ανατολή προς δύση 75χλμ. Συνορεύουν στα βόρεια με τη περιοχή των δήμων Κωθωνίων και Αιθήκων του νομού Τρικάλων, στα ανατολικά με τη Θεσσαλική πεδιάδα (Καρδίτσας) και την επαρχία Δομοκού, στα νότια με την επαρχία Τριχωνίδας, το δήμο Καρπενησίου και το νομό Φθιώτιδας, ενώ δυτικά βρίσκεται ο Αχελώος, που χωρίζει τ’ Άγραφα από το Βάλτο και το νομό Άρτας. Με αυτόν τον τρόπο, τ’ Άγραφα συγκροτούνται από το βόρειο τμήμα του νομού Ευρυτανίας (Ευρυτανικά Άγραφα) και το δυτικό ορεινό τμήμα του νομού Καρδίτσας (Θεσσαλικά Άγραφα). Στα Άγραφα ανήκουν και τέσσερα χιλιόμετρα της ορεινής Φθιώτιδας.
Τα Άγραφα είναι ουσιαστικά ένα σύνολο ορεινού όγκου με ψηλότερο τον Τυμφρηστό ή Βελούχι (2.315μ.), στο νότιο τμήμα είναι η Καράβα (2.184μ.), το Βουτσικάκι (2.154μ.), το Ντελμήδι (2.163μ.), ο Μπουρλέρος (2.032μ.), η Νιάλα (2.018μ.), το Σβόν (2.042μ.). Δυτικότερα η Φτέρη (2.128μ.), ο Καλόγερος (2.043μ.), τα Αφορισμένα (1.918μ.), η Τουρνάτα (1.899μ.),) και το Τύμπανο (1.750μ.). Αντικρίζοντας τα δύο αυτά ορεινά οπτικά ανάγλυφα από τα βάθη του Θεσσαλικού κάμπου, η κορυφογραμμή της Νιάλας σχηματίζει το περίφημο μαρμάρινο ομοίωμα της «Κοιμωμένης».
Βορειότερη κορυφή των Αγράφων θεωρείται η Καραβούλα (1.863μ.), στο ΒΔ τμήμα του νομού Καρδίτσας, στα όριά του με το νομό Τρικάλων και συνεχίζεται προς νότια με άλλες κορυφές. Μετά το Βουντσικάκι, τα Άγραφα προχωρούν προς το νότο με τη ίδια κατεύθυνση. Μπαίνοντας όμως στο νομό Ευρυτανίας χωρίζονται σε τρεις παράλληλες δέσμες που τις δημιουργούν οι χαράδρες μέσα από τις οποίες ρέουν οι ποταμοί Αγραφιώτης προς τα δυτικά και Ταυρωπός (Μέγδοβας) προς τα ανατολικά, όπου ο άνω ρους του έχει σήμερα εκτραπεί με τεχνητή λίμνη και το νερό διοχετεύεται στον ομώνυμο υδροηλεκτρικό σταθμό. Πρόκειται για ένα σύνολο ορεινών όγκων με δεκάδες κορυφές που αποτελούν τη σπονδυλική στήλη της Στερεάς Ελλάδας.
Το μεγαλύτερο μέρος των Αγράφων, κάτω από την ψηλή ζώνη, καλύπτεται από πυκνό δάσος. Τα δέντρα που κυριαρχούν είναι το έλατο και σε χαμηλότερη περιοχή το πεύκο, η οξιά και η δρυς. Έχει πλούσια χλωρίδα και πανίδα. Το 40% του εδάφους είναι σκεπασμένο με δάση και το υπόλοιπο του είναι βοσκοτόπια. Η κύρια απασχόληση της περιοχής βασίζεται στην κτηνοτροφία, λίγη γεωργία, δασικές εργασίες και τουρισμός.
ΠΟΤΑΜΟΙ
Αγραφιώτης ή Αγραφιώτικος: Ποταμός της Ευρυτανίας στο δυτικό τμήμα του νομού. Πηγάζει από τη Νότια Πίνδο, στα όρια των νομών Ευρυτανίας- Καρδίτσας, ανάμεσα από τις κορυφές Ντελμίδι(2163μ.) και Βουντσικάκι(2154) και τα χωρίζει τα Άγραφα σε δυτικά και ανατολικά. Ρέει μέσα από βαθιά και στενή χαράδρα, προχωρεί προς νότο, παράλληλα σχεδόν προς τον Αχελώο (Ασπροπόταμο) προς τα δυτικά και τον Ταυρωπό (Μέγδοβα) προς ανατολικά, διαρρέει ολόκληρο το νομό Ευρυτανίας (όριο μεταξύ δυτικών και ανατολικών Αγράφων) και καταλήγει στη τεχνητή λίμνη των Κρεμαστών. Το μήκος του είναι περίπου 30 χλμ. Στα νερά του ζουν εξαιρετικές πέστροφες. Πριν δημιουργηθεί η τεχνητή λίμνη των Κρεμαστών, ο Αγραφιώτης κατέληγε στον Ταυρωπό ποταμό και ήταν δεξιός του παραπόταμος.
Η τεχνητή λίμνη των Κρεμαστών δημιουργήθηκε το 1960 από ένα φράγμα που χτίστηκε στα στενά των Κρεμαστών μήκους 400μ., πλάτους 70 και ύψους 150μ. Έχει έκταση 80τ.χ. και συγκεντρώνει 4700 εκατομμύρια κ. μ. νερού. Δέχεται τα νερά των ποταμών Αχελώου, Αγραφιώτη, Ταυρωπού και Kρικελιώτη (καρπενησιώτη και Κρικελοπόταμου) και παράγονται 1600000 κιλοβατώρες ηλεκτρ. ρεύματος.
Ταυρωπός (Μέγδοβας): Ποταμός της Κεντρικής Στερεάς Ελλάδας, ο οποίος πηγάζει από τις προεκτάσεις των Αγράφων της Βόρειας Ευρυτανίας και της Ν. Δ. Θεσσαλίας- δηλ. από τα Θεσσαλικά Άγραφα μεταξύ των κορυφών Καράβας και Καζάρμας στα όρια του νομού Καρδίτσας- Ευρυτανίας. Τροφοδοτεί την ομώνυμη τεχνητή λίμνη χωρητικότητας 500000000κ.μ. επιφάνειας 24χιλ. τ.χ. που δημιουργήθηκε με την κατασκευή φράγματος (Ν. Πλαστήρα) μήκους 200μ. και ύψους 84μ. Τα νερά της διοχετεύονται στον Πηνειό αρδεύοντας έτσι την πεδιάδα της Καρδίτσας με άρτιο αρδευτικό σύστημα. Με τα νερά της λίμνης λειτουργεί επίσης υδροηλεκτρικός σταθμός που εξυπηρετεί τον εξηλεκτρισμό της Θεσσαλίας και της Στερεάς Ελλάδας. Μετά τη λίμνη ο Ταυρωπός ρέει προς νότο στο νομό Ευρυτανίας μέσα σε χαράδρες της Ν. Πίνδου, δέχεται και από τις δύο όχθες μικρότερα ή μεγαλύτερα υδάτινα ρεύματα, διαρρέει ανατολικά ολόκληρο το νομό Ευρυτανίας χωρίζοντας τα Άγραφα σε κεντρικά και ανατολικά και καταλήγει στην άλλη τεχνητή λίμνη των Κρεμαστών. Πριν δημιουργηθεί η τεχνητή λίμνη, ο Ταυρωπός ήταν αριστερός και μεγαλύτερος παραπόταμος του Αχελώου και λίγες εκατοντάδες μέτρα πριν δεχόταν τα νερά του Αγραφιώτη. Σήμερα τα σημεία αυτά καλύφθηκαν από την τεχνητή λίμνη. Στη ροή του ο ποταμός Μέγδοβας περνάει από τις περιοχές των χωριών-οικισμών: Μαυρομάτα, Δάφνη, Βίνιανη, Ν.Βίνιανη, Κάτω Μαραθέα, Βράχα, Δομιανοί, Στένωμα, Παπαρούσι, Ισώματα στα αριστερά του. Έχει μήκος 80χιλ. περίπου.
ΙΣΤΟΡΙΑ
Η περιοχή των Αγράφων, απομακρυσμένη και απρόσιτη, δημιούργησε λιγότερο ή περισσότερο δική της ζωή, που γίνεται από τις λαμπρότερες εστίες Ελευθερίας. Φυσική οχυρή περιοχή καθώς ήταν, αποτελούσε πάντοτε ένα θαυμάσιο καταφύγιο -από τους Βυζαντινούς χρόνους αλλά και προπάντων μετά την άλωση- χριστιανικού πληθυσμού και ασφαλές ορμητήριο. Στους Βυζαντινούς χρόνους φαίνεται να έχει φορολογική απαλλαγή και προνόμια αυτονομίας και αυτοδιοίκησης. Συγκεκριμένα μετά τον 8ο μ.Χ. αιώνα αλλά και την εποχή της Τουρκοκρατίας ο ορεινός αυτός τόπος παρέμεινε ουσιαστικά Άγραφος στα χαρτιά των Τούρκων με τη γνωστή συνθήκη του Τσαμασίου (10/5/1525) η οποία έδινε ουσιαστική ανεξαρτησία στους Αγραφιώτες. Στην περίοδο της Τουρκοκρατίας οι ορεινοί όγκοι των Αγράφων ήταν το μεγάλο φυτώριο του κλεφτοαρματολισμού, που κράτησε αδούλωτη την ελληνική ψυχή και η δημοτική μούσα το τραγούδησε: «να γίνεις κλέφτης στ’ Άγραφα» και «παντού νονός και τιμημένος και στη Πόλη ξακουσμένος και εις τ’ Άγραφα γραμμένος», αλλά και το ορμητήριο κλεφτών και αρματολών που πήραν μέρος σ’ όλα τα πολιτικά κινήματα των Ρώσων και των Ενετών. Ξεφτέρια ονομάζει στο Θούριό του ο Ρήγας Φεραίος τους Αγραφιώτες. Οι κάτοικοι δε των Αγράφων στο διάστημα της δουλείας ήταν άριστοι πολεμιστές και γι’ αυτό ποτέ δεν τους υπέταξαν. Σ’ αυτό βέβαια βοήθησε και η μορφολογία του εδάφους. Γι’ αυτό και την εποχή εκείνη πολλοί κλέφτες, όταν οι Τούρκοι τους καταδίωκαν, -ακόμη και από άλλες περιοχές-, έβρισκαν καταφύγιο στα Άγραφα. Πολλά δημοτικά τραγούδια εξυμνούν την παλικαριά τους. Γενικά οι Αγραφιώτες πρόσφεραν πολλές υπηρεσίες στον αγώνα του ’21 και είχαν πολλές περιπέτειες σ’ εκείνα τα δύσκολα χρόνια για την απελευθέρωση της χώρας μας.
Οι Σαρακατσαναίοι έχουν γράψει τη δική τους σελίδα σ’ αυτή τη φάση της Ιστορίας. Ξεχωρίζει η μορφή του Κατσαντώνη που είχε γίνει στα προεπαναστατικά Άγραφα ο εφιάλτης του Αλή-Πασά. Στα ίδια χώματα μεγάλωσε και ο Καραϊσκάκης, που στα βουνά των Θεσσαλικών Αγράφων ( Ιθώμης, Γόμφων και Νεβρόπολης) πέρασε τα παιδικά του χρόνια, στην αυλή του Αλή-πασά εκπαιδεύτηκε στην πολεμική τέχνη και εξελίχθηκε στην ικανότερη στρατιωτική μορφή του ’21. Με τη δράση αυτών και άλλων Σαρακατσαναίων κλεφτοαρματωλών καθώς και Αγραφιωτών, τα Άγραφα διατήρησαν την αυτονομία τους.
Τα Ευρυτανικά Άγραφα ελευθερώθηκαν από τους Τούρκους με την Επανάσταση του ’21, ενώ τα Θεσσαλικά το 1881 ύστερα από 3 σπουδαίες εξεγέρσεις: 1854, 1867 και 1878
Στη διάρκεια της Ιταλογερμανικής κατοχής και του ανταρτοπόλεμου 1941-1948, τα βουνά των Αγράφων έπαθαν τις μεγαλύτερες καταστροφές. Τότε επλήγησαν τα πιο πολλά χωριά. Αυτό έγινε αιτία για την αποδημία, τη μετανάστευση και τελικά την ερήμωση των Αγράφων.
Τα πιο πολλά χωριά (το 80% αυτών) βρίσκονται σε ύψος από 500 μέτρα μέχρι 1200. Με την ονομασία Άγραφα υπάρχει ορεινός οικισμός που αποτελεί και δήμο της περιοχής ( 250 κάτοικοι, 840μ. υψόμετρο) της επαρχίας Ευρυτανίας. Ο πληθυσμός αυτός-αποκλειστικά αρχαιοελληνικός- αποτελείται από καταλάγαρους Έλληνες. (Ο πληθυσμός των Αγράφων είναι Ελληνικός χωρίς τις επιμειξίες των Βουρλάρων, των Αλβανών και των Βλάχων, που έχουνε παρεισφρήσει στις γειτονικές περιοχές. Φαίνεται πραγματικά ότι αντισταθήκανε με επιτυχία στο μεγάλο Σλαβικό εποικισμό της Ελλάδος» Γ. Φίνλεϋ: Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως. Τόμος Α΄, σελ. 43.) Οι νομάδες κτηνοτρόφοι που ανεβάζουν τις στάνες τους το καλοκαίρι στα βουνά των Αγράφων είναι όλοι τους σαρακατσάνοι. Βλαχόφωνοι δεν απαντούν, όπως συμβαίνει στην υπόλοιπη Ελλάδα (Τζουμέρκα, Ασπροπόταμο, Ζαγόρι, Μέτσοβο, Κόνιτσα, Σαμαρίνα κ.τ.λ.). Τα Άγραφα είναι κοιτίδα των Σαρακατσάνων.
ΟΙ ΣΑΡΑΚΑΤΣΑΝΑΙΟΙ
Οι Σαρακατσαναίοι αποτελούσαν προπολεμικά κάπου 70 τσελιγγάτα σε όλα τα Άγραφα με 577 οικογένειες και 100.000 νομαδικά πρόβατα.
Ονομαστότεροι τσελιγγάδες ήταν :
οι Ακριβαίοι - (Έλατος Βραγγιανών- Ούγγρα Θηβών),
ο Αλεξάκης - (Βραγγιανά- Πλατανάκια Θηβών),
οι Αραπογιανναίοι - (Νιάλα- Αστακός),
ο Σεραφείμ Βελέντζας - (Μπέσια Καροπλεσίου-Τσαμάλι Βοιωτίας),
οι Ζυγογιανναίοι - (Ζυγογιανναίικα Μπελοκομύτης- Κάστρο, Ορχομενός Βοιωτίας),
ο Πέτρος και ο Θύμιος Καραΐσκος - (Άγραφα- Βελέσι- Παλασγία φθιώτιδας),
οι Κολοβαίοι - (Καρίτσα Δολόπων- Ορχομενός),
οι Μαλαμουλαίοι - (Κριθάρια Βραγγιανών- Βελεστίνο),
ο Μαργώνης - (Τροβάτο- Κατούνα Ξηρομέρου),
ο Πατσιαούρας - ( Νιάλα-Ορχομενός),
ο Σαλαγιάννης - (Μίγδου Αγραίων- Ξηρόμερο),
οι Τσιγαριδαίοι - (Καμάρια Αγράφων- Στροβλικι Κωπαίδας, Πλάκες Μαγνησίας ),
οι Ψωρογιωργαίοι - (Καρβασαράς Αγράφων- Κουτσελή Φαρσάλων)
και οι Αργυραίοι, Γογουλαίοι, Γρουναίοι, Ζαρογιανναίοι, Μαμαλαίοι, Καλαμπαλικαίοι, Κατσαραίοι, Καραβαγγελαίοι, Καλιωραίοι, Κουτσοπιαίοι, Κορκαίοι, Μπλαρογιανναίοι, Μπακοστέργιος, Λίτος, Γκάτσης, Μιχαίοι, Μποταίοι, Σούλιος, Σφυραίοι, Στεργιάκης, Τσιντσιλώνης, Τσιλομήτρος, Τιμπλαλεξαίοι, Τσανακίκας, Ντελαίοι, Ντούλας, Μανδαλαίοι, Μπάκας, Μιχόπουλος, Ξήστρας, Φάσσας, και άλλοι.Οι Σαρακατσαναίοι των Αγράφων είχαν, συνήθως, τα χειμαδιά τους στα ριζά των περιοχών Θεσσαλίας, Φθιώτιδας, Βοιωτίας, Αττικής και Αιτολωακαρνανίας.
ΠΑΙΔΕΙΑ
Ιερά μονή Παναγίας Πελεκητής (Καρύτσα Δολόπων)
Από το 17ο αιώνα λειτούργησαν στην περιοχή των Αγράφων ονομαστές σχολές για τη στοιχειώδη και την ανώτερη μόρφωση που ανέδειξαν μεγάλους δασκάλους του γένους, όπως ο Ευγένιος Γιαννούλης, ο Αν. Γόρδιος, ο Στ. Μακραίος κ. α. Τέτοιες σχολές ήταν της Αγίας Παρασκευής των Βραγγιανών που ονομάστηκε «Ελληνομουσείον Αγράφων», της «Φουρνάς» κ. α. Σχολεία για τη στοιχειώδη μόρφωση λειτούργησαν στην Αγία Τριάδα, Καστανιά, Ρεντίνα, Νεχώρι Τυμφρηστού, Κεράσοβο κ. α. Επίσης παιδαγωγικά κέντρα γίνονται στην ίδια περίοδο και τα 22 μοναστήρια των Αγράφων: της Τατάρνας, της Πελεκητής-Καρίτσας, της Σπηλιάς, της Κορώνας, το μοναστηράκι του Αγίου Γεωργίου κοντά στη «Σπηλιά Καραϊσκάκη» από την οποία και πήρε το όνομα μοναστήρι «Καραϊσκάκη». Από αυτά μόνο δύο λειτουργούν σήμερα, της Προυσιώτισσας και της Τατάρνας. Την ίδια εποχή άκμασε πολύ και η χριστιανική ζωγραφική που άφησε ωραία δείγματα τοιχογραφιών και φορητών εικόνων, τα οποία έχουν επηρεαστεί συχνά από τη Μακεδονική Σχολή και την Κρητική ή από την Αναγέννηση ( Διονύσιος στο Φουρνά, Παπαδόπουλος, Δροσινός, Ιωάννου κ.ά.)
Ιερά μονή Παναγίας Κορώνας
Μια μορφή που ξεχώρισε και σώζεται η ανάμνησή του σ’ όλα τα χωριά των Αγράφων είναι του Κοσμά του Αιτωλού. Πέρασε και δίδαξε στα χωριά της Αργιθέας, Γόμφων, Νεβροπόλεως, ενώ ο ίδιος σπούδασε στη σχολή των Βραγγιανών. Σε τριάντα επαρχίες ίδρυσε δέκα ελληνικά σχολεία και διακόσια για κατώτερη μόρφωση.
Τα τραγούδια «αποτυπώνουν τον ακραιφνή και ακίβδηλο χαρακτήρα», όπως γράφει ο Νικ. Πολίτης, των ορεσίβιων Αγραφιωτών με την καθαρή ελληνική ψυχή, γλώσσα και συνείδηση. Οι απλοί αυτοί άνθρωποι τραγουδούν την κλεφτουριά, τους καημούς της ξενιτιάς, τον έρωτα, τη φύση, τις χαρές και τις λύπες του απάνω κόσμου, το χάρο και το θάνατο και μας κληροδοτούν έναν τεράστιο λαογραφικό πλούτο. Ο χορός, επίσης, αποτελεί έναν πηγαίο τρόπο έκφρασης της λεβεντιάς και περηφάνιας των Αγραφιωτών. Ονομαστά είναι τα πανηγύρια ( της Παναγιάς ) της Νεβρόπολης και της Τατάρνας στην κοιλάδα της Μαγούλας, κοντά στις πηγές του Αχελώου, της Παναγίας του Προυσού που συγκεντρώνει και το μεγαλύτερο ελληνικό χερσαίο προσκύνημα ύστερα από το θαλασσινό της Τήνου, αλλά και άλλων μοναστηριών όπως της Κορώνας, της Σπηλιάς, της Πελεκητής, της Στάνας, της Ρεντίνας.
Η φιλοξενία είναι ένα ακόμα στοιχείο πολιτισμού των Αγραφιωτών. Πουθενά αλλού δε λατρεύτηκε ο Ξένιος Δίας τόσο όσο σ’ αυτό τον τόπο.
ΑΞΙΟΘΕΑΤΑ
Στα Άγραφα απαντούν δύο αξιόλογες πηγές με λουτρικές εγκαταστάσεις κλπ. που συγκεντρώνουν πολλούς λουόμενους κάθε χρόνο. Είναι τα λουτρά Καΐτσης και Σμοκόβου.
Ενδιαφέροντες αρχαιολογικοί χώροι απαντούν σε πολλές περιοχές όπως στο Φουρνά (Κάστρο), στο Κεράσοβο (Καραούλι), Μπελοκομύτη, Αγία Τριάδα. Βίνιανη (Τούρκου), Αργιθέα, Ιθώμη, Πορτίτσα (Βιμπιρότρυπα) κτλ. Σώζονται ακόμα φρούρια, τείχη κλ. σε πολλά χωριά όπως στη Βελαώρα, Σιβίστα, Βούλπη, Λεπιανά, Τατάρνα (Τσούκα), Ζελενίτσα, Φανάρι κλπ.
Η ανυπέρβλητη φυσική ομορφιά των Αγράφων προσελκύει πολλούς επισκέπτες που θέλουν να γαληνέψουν και να αγναντέψουν από πανοραμικές κορφές και γραφικά διάσελα τα ποτάμια και τις τεχνητές λίμνες, όπως των Κρεμαστών και του Νικ. Πλαστήρα ή να επιδοθούν στην ορειβασία σε δύσκολες και δύσβατες διαδρομές ( ράφτιγκ, καγιάκ, σκι κ. ά). Γι αυτό ονόμασαν την Ευρυτανία «Ελληνική Ελβετία» και το επίκεντρο των φυσικών καλλονών της βρίσκεται στ’ Άγραφα.
