Ιθάκη - Καβάφης (ανάλυση ποιήματος)
Ιθάκη
Σα βγεις στον πηγαιμό για την Ιθάκη,
να εύχεσαι νάναι μακρύς ο δρόμος,
γεμάτος περιπέτειες, γεμάτος γνώσεις.
Τους Λαιστρυγόνας και τους Κύκλωπας,
τον θυμωμένο Ποσειδώνα μη φοβάσαι,
τέτοια στον δρόμο σου ποτέ σου δεν θα βρεις,
αν μέν’ η σκέψις σου υψηλή, αν εκλεκτή
συγκίνησις το πνεύμα και το σώμα σου αγγίζει.
Τους Λαιστρυγόνας και τους Κύκλωπας,
τον άγριο Ποσειδώνα δεν θα συναντήσεις,
αν δεν τους κουβανείς μες στην ψυχή σου,
αν η ψυχή σου δεν τους στήνει εμπρός σου.
Να εύχεσαι νάναι μακρύς ο δρόμος.
Πολλά τα καλοκαιρινά πρωιά να είναι
που με τι ευχαρίστησι, με τι χαρά
θα μπαίνεις σε λιμένας πρωτοειδωμένους·
να σταματήσεις σ’ εμπορεία Φοινικικά,
και τες καλές πραγμάτειες ν’ αποκτήσεις,
σεντέφια και κοράλλια, κεχριμπάρια κ’ έβενους,
και ηδονικά μυρωδικά κάθε λογής,
όσο μπορείς πιο άφθονα ηδονικά μυρωδικά·
σε πόλεις Aιγυπτιακές πολλές να πας,
να μάθεις και να μάθεις απ’ τους σπουδασμένους.
Πάντα στον νου σου νάχεις την Ιθάκη.
Το φθάσιμον εκεί είν’ ο προορισμός σου.
Aλλά μη βιάζεις το ταξείδι διόλου.
Καλλίτερα χρόνια πολλά να διαρκέσει·
και γέρος πια ν’ αράξεις στο νησί,
πλούσιος με όσα κέρδισες στον δρόμο,
μη προσδοκώντας πλούτη να σε δώσει η Ιθάκη.
Η Ιθάκη σ’ έδωσε τ’ ωραίο ταξείδι.
Χωρίς αυτήν δεν θάβγαινες στον δρόμο.
Άλλα δεν έχει να σε δώσει πια.
Κι αν πτωχική την βρεις, η Ιθάκη δεν σε γέλασε.
Έτσι σοφός που έγινες, με τόση πείρα,
ήδη θα το κατάλαβες η Ιθάκες τι σημαίνουν.
Ο ποιητής έγραψε την Ιθάκη το 1910 και το ποίημα δημοσιεύτηκε ένα χρόνο μετά, το 1911. Ανήκει στα αναγνωρισμένα ποιήματα του Καβάφη και σ' αυτά που ονομάζουμε φιλοσοφικά. Είχε προηγηθεί, το 1894, το ποίημα Δευτέρα Οδύσσεια, πρόπλασμα της Ιθάκης, που ανήκει στα κρυμμένα του ποιήματα...
Στην Ιθάκη, η οποία βασίζεται στον οδυσσειακό μύθο, ο ποιητής μας μιλά για το ταξίδι της ζωής, το οποίο όλοι μας πραγματοποιούμε και στο ξεκίνημά του έχουμε μέσα μας όνειρα και ελπίδες, μα σύντομα ερχόμαστε αντιμέτωποι με τις περιπέτειες, τις αποτυχίες και τις απογοητεύσεις. Ο ποιητής, στα 47 του χρόνια, σοφός και γεμάτος πείρα απ' το μέχρι τότε ταξίδι του, δίνει συμβουλές σε κάθε οδοιπόρο της ζωής, λέγοντάς του αρχικά πως είναι μεγάλο δώρο o "μακρύς δρόμος", καθώς θα είναι πολλά περισσότερα αυτά που θα έχει την ευκαιρία να γνωρίσει.
Όπως αναφέρεται, μόλις απ' τον πρώτο στίχο, πρόκειται για ένα ταξίδι πηγαιμού, εν αντιθέσει με τον οδυσσειακό νόστο. Το ταξίδι του πολυμήχανου Οδυσσέα ήταν περιπετειώδες και έμοιαζε ατέρμονο, περιελάμβανε νοσταλγία για τον τόπο του και απογοήτευση απ' τις δυσκολίες που συναντούσε, οι οποίες δεν ήταν άλλες απ' τα γνωστά πλάσματα της μυθολογίας. Ο ποιητής μας βεβαιώνει πως αυτά τα πλάσματα, τους Λαιστρυγόνες, τους Κύκλωπες και τον Ποσειδώνα, δεν θα τα συναντήσουμε κι εμείς στον δρόμο μας, γιατί αυτά τα εμπόδια δεν είναι παρά οι προσωπικοί μας δαίμονες, τα αποκυήματα του φόβου μας, προβλήματα που δημιουργούμε εμείς στον εαυτό μας, ενώ δεν υπάρχουν στην πραγματικότητα. Αυτή η βεβαίωση, όμως, απορρέει από την τήρηση δύο προϋποθέσεων: να διατηρούμε τη σκέψη μας υψηλή και να μένουν ανοιχτά πνεύμα και σώμα στην εκλεκτή συγκίνηση.
Το μυαλό πρέπει ν' αφουγκραστεί αυτές τις προϋποθέσεις και να νικήσει τους φόβους του για να έχει ένα ατάραχο ταξίδι. Στην πορεία μας θα πρέπει να επιδιώκουμε τη γνωριμία με νέους τόπους, ανθρώπους και καταστάσεις, γιατί αυτές οι εμπειρίες θα είναι μεγάλης αξίας για την ποιότητα του ταξιδιού. Επίσης, μας προτρέπει να κατακτήσουμε πολύτιμα αποκτήματα που δεν θα προορίζονται μόνο για το πνεύμα μας αλλά και για το σώμα μας. Η γνώση εξαίρεται συνεχώς στην καβαφική Ιθάκη. Ο ποιητής τονίζει ότι πρέπει ν' αποκομίσουμε όσα περισσότερα μπορούμε, να διψάμε για μάθηση! Ως κέντρο της γνώσης, τοποθετεί συμβολικά την Αίγυπτο, τη χώρα που συνδέει με την πατρίδα του και τρέφει απεριόριστο θαυμασμό για τον πολιτισμό της. Επαναλαμβάνεται συχνά η διάρκεια του ταξιδιού, το οποίο θα γίνεται σε παράλληλη ευθεία με τη ζωή και ο προορισμός του είναι καλό να συμπίπτει με το γήρας μας.
Τέλος, ο ποιητής υπενθυμίζει ότι δεν πρέπει να περιμένουμε κέρδη απ' την Ιθάκη. Η Ιθάκη είναι απλά ο τερματικός σταθμός της ζωής και δεν έχει να μας δώσει κάτι άλλο. Μας έδωσε το κίνητρο και την αφορμή να ξεκινήσουμε προς την αναζήτησή της, για να κατακτήσουμε όλα τα πνευματικά αγαθά που συγκροτούν την πείρα ζωής. Μας πρόσφερε τη γνώση και την ηδονή. Η Ιθάκη όμως, δεν αποτελεί μονάχα προορισμό αλλά και στόχο. Και παρόλο που μπορεί το αποτέλεσμα να μην μας αφήσει ικανοποιημένους, δεν θα πρέπει ν' απογοητευόμαστε, γιατί ο στόχος επιτεύχθηκε αλλά και γιατί με την επίτευξη ενός στόχου, έρχεται ο επόμενος, μια νέα Ιθάκη μας καλεί να την εξερευνήσουμε!
Το ποίημα είναι παραινετικό και γραμμένο στο δεύτερο πρόσωπο, απευθύνεται άμεσα στον αναγνώστη-ταξιδιώτη. Είναι επίσης συμβολικό: η Ιθάκη εκτός από προορισμός της ζωής, συμβολίζει και τον μεγάλο στόχο που θέτει κανείς. Οι Λαιστρυγόνες, οι Κύκλωπες και ο Ποσειδώνας συμβολίζουν τα εμπόδια που συναντά στον δρόμο και στον προσωπικό του αγώνα. Οι “λιμένας πρωτοειδωμένους” συμβολίζουν το καθετί καινούργιο και επωφελές (άνθρωποι-τόποι-βιώματα), οι “καλές πραγμάτειες” αναφέρονται στα εκλεκτά πνευματικά και σωματικά αγαθά που πρέπει να κατακτήσει κανείς και η Αίγυπτος αντιπροσωπεύει τη γνώση.
Στα καβαφικά αυτοσχόλια ο ποιητής προσθέτει:
"Το νόημα του ποιήματος τούτου είναι απλούν και σαφές. Ο άνθρωπος εις την ζωήν του επιδιώκει ένα σκοπόν "Ιθάκην", αποκτά πείραν, γνώσεις και ενίοτε αγαθά ανώτερα του σκοπού του ιδίου. Κάποτε δε την Ιθάκην, όταν φθάνει στο τέρμα των προσπαθειών του, την ευρίσκει πτωχικήν, κατωτέρα των προσδοκιών του. Εντούτοις η Ιθάκη δεν τον γέλασε".
Η ανάγνωση του ποιήματος μας αφήνει με αισιοδοξία, η Ιθάκη γίνεται η μοίρα του καθενός και είναι στη δική μας βούληση η πραγμάτωσή της. Το ταξίδι μας θα είναι ήρεμο και ευχάριστο, αν ελέγξουμε τους φόβους μας. Κι αν δεν τα καταφέρουμε; Δεν πειράζει! Διδαχτήκαμε πολλά...
* Η Έλλη Λαμπέτη κάνει μια εξαιρετική ανάγνωση του ποιήματος.
Το μυαλό πρέπει ν' αφουγκραστεί αυτές τις προϋποθέσεις και να νικήσει τους φόβους του για να έχει ένα ατάραχο ταξίδι. Στην πορεία μας θα πρέπει να επιδιώκουμε τη γνωριμία με νέους τόπους, ανθρώπους και καταστάσεις, γιατί αυτές οι εμπειρίες θα είναι μεγάλης αξίας για την ποιότητα του ταξιδιού. Επίσης, μας προτρέπει να κατακτήσουμε πολύτιμα αποκτήματα που δεν θα προορίζονται μόνο για το πνεύμα μας αλλά και για το σώμα μας. Η γνώση εξαίρεται συνεχώς στην καβαφική Ιθάκη. Ο ποιητής τονίζει ότι πρέπει ν' αποκομίσουμε όσα περισσότερα μπορούμε, να διψάμε για μάθηση! Ως κέντρο της γνώσης, τοποθετεί συμβολικά την Αίγυπτο, τη χώρα που συνδέει με την πατρίδα του και τρέφει απεριόριστο θαυμασμό για τον πολιτισμό της. Επαναλαμβάνεται συχνά η διάρκεια του ταξιδιού, το οποίο θα γίνεται σε παράλληλη ευθεία με τη ζωή και ο προορισμός του είναι καλό να συμπίπτει με το γήρας μας.
Τέλος, ο ποιητής υπενθυμίζει ότι δεν πρέπει να περιμένουμε κέρδη απ' την Ιθάκη. Η Ιθάκη είναι απλά ο τερματικός σταθμός της ζωής και δεν έχει να μας δώσει κάτι άλλο. Μας έδωσε το κίνητρο και την αφορμή να ξεκινήσουμε προς την αναζήτησή της, για να κατακτήσουμε όλα τα πνευματικά αγαθά που συγκροτούν την πείρα ζωής. Μας πρόσφερε τη γνώση και την ηδονή. Η Ιθάκη όμως, δεν αποτελεί μονάχα προορισμό αλλά και στόχο. Και παρόλο που μπορεί το αποτέλεσμα να μην μας αφήσει ικανοποιημένους, δεν θα πρέπει ν' απογοητευόμαστε, γιατί ο στόχος επιτεύχθηκε αλλά και γιατί με την επίτευξη ενός στόχου, έρχεται ο επόμενος, μια νέα Ιθάκη μας καλεί να την εξερευνήσουμε!
Το ποίημα είναι παραινετικό και γραμμένο στο δεύτερο πρόσωπο, απευθύνεται άμεσα στον αναγνώστη-ταξιδιώτη. Είναι επίσης συμβολικό: η Ιθάκη εκτός από προορισμός της ζωής, συμβολίζει και τον μεγάλο στόχο που θέτει κανείς. Οι Λαιστρυγόνες, οι Κύκλωπες και ο Ποσειδώνας συμβολίζουν τα εμπόδια που συναντά στον δρόμο και στον προσωπικό του αγώνα. Οι “λιμένας πρωτοειδωμένους” συμβολίζουν το καθετί καινούργιο και επωφελές (άνθρωποι-τόποι-βιώματα), οι “καλές πραγμάτειες” αναφέρονται στα εκλεκτά πνευματικά και σωματικά αγαθά που πρέπει να κατακτήσει κανείς και η Αίγυπτος αντιπροσωπεύει τη γνώση.
Στα καβαφικά αυτοσχόλια ο ποιητής προσθέτει:
"Το νόημα του ποιήματος τούτου είναι απλούν και σαφές. Ο άνθρωπος εις την ζωήν του επιδιώκει ένα σκοπόν "Ιθάκην", αποκτά πείραν, γνώσεις και ενίοτε αγαθά ανώτερα του σκοπού του ιδίου. Κάποτε δε την Ιθάκην, όταν φθάνει στο τέρμα των προσπαθειών του, την ευρίσκει πτωχικήν, κατωτέρα των προσδοκιών του. Εντούτοις η Ιθάκη δεν τον γέλασε".
Η ανάγνωση του ποιήματος μας αφήνει με αισιοδοξία, η Ιθάκη γίνεται η μοίρα του καθενός και είναι στη δική μας βούληση η πραγμάτωσή της. Το ταξίδι μας θα είναι ήρεμο και ευχάριστο, αν ελέγξουμε τους φόβους μας. Κι αν δεν τα καταφέρουμε; Δεν πειράζει! Διδαχτήκαμε πολλά...
* Η Έλλη Λαμπέτη κάνει μια εξαιρετική ανάγνωση του ποιήματος.
